Een rondleiding langs oude kaarten

Het Online Museum De Bilt heeft een virtuele rondleiding gemaakt voor alle inwoners van onze gemeente. Op deze rondleiding ziet u een grote verscheidenheid van kaarten met een toelichting over hoe ze gemaakt en gebruikt werden. De meeste kaarten maken deel uit van de Historische Atlas van de kernen van De Bilt, die Anne Doedens heeft samengesteld.

Op de oudere kaarten zijn belangrijke elementen zoals herbergen, kloosters en kastelen en soms buurtschappen aangegeven door kleine afbeeldingen en symbolen. Moderne middelen om de grond op te meten waren er natuurlijk nog niet en daarom zijn deze kaarten niet op schaal gemaakt; je kunt er dus niet aan zien wat de werkelijke afstanden waren.

Kaarten van een kleiner gebied

De oude kaarten van de woonkernen van De Bilt zijn vaak speciaal gemaakt om iets te vertellen over een kleiner gebied. Sommige van die kaarten bestaan als enkele exemplaren en zijn met de hand van letters voorzien. Daarnaast komen de dorpen ook wel eens voor op overzichtskaarten en atlassen.

De oudste kaarten zijn bedoeld om het bezit van grond vast te leggen. Zo’n kaart was erg schematisch. Daaruit kon je ook afleiden wie er belasting moest betalen. Soms werden ze ook gebruikt in een gerechtelijke procedure. Een voorbeeld daarvan is de oudste kaart waarop Maartensdijk voorkomt, de schets uit 1472 waarop grensscheidingen tussen het Sticht en Holland zijn afgebeeld. Ook de ingewikkelde rechten op rechtspraak werden op een kaart vastgelegd. Op een schematische kaart van 1650 zien we in het gerecht de eigendomsverhoudingen en de belastingplicht in Maartensdijk.

Daarnaast maakte men ook wel kaarten om op te hangen en het eigen territorium te laten zien. Een zekere trots spreekt ook uit de

Op een kaart kon je ook een plan uitleggen. Er waren schetsen voor de aanleg van een tuin of voor de opzet van villaparken in Bilthoven. Zo is er ook een kaart waarop De Bilt door een kanaal met de zee werd verbonden. Dat plan is niet uitgevoerd. Andere plannen gingen over grenswijzigingen, het samenvoegen van gemeentes en annexaties.

Populair waren in de zestiende eeuw ook de panoramakaarten, waarop steden waren afgebeeld zoals ze er van een afstand zouden kunnen uitzien, als je tenminste op een flinke verhoging zou staan. Op het panorama van Utrecht van Anthonie van den Wijngaerde (1558) ziet men op de achtergrond zowel Oostbroek als Westbroek.

Verder was er behoefte aan kaarten voor militair gebruik, zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarvan een kaart uit 1830 en een topografische militaire kaart uit 1850 zijn opgenomen.

Atlassen en overzichtskaarten

Vanaf de grote ontdekkingsreizen nam de ook behoefte aan grotere kaarten toe. In de late zestiende eeuw verschenen er prachtige atlassen zoals het werk van Ortelius en Hogenberg. Ook die dure atlassen waren een prestigeobject. Kaarten werden nog ongekleurd gepubliceerd, maar de koper kon naar eigen keuze met de hand kleuren laten aanbrengen. Op de kaartenverzameling van Christian sGrooten kun je Maartensdijk, Westbroek en Vrouwenklooster zien, maar er werden nog altijd gebouwtjes op getekend. Dit is ook het geval op de atlas van Gerard Mercator, die de term ‘atlas’ populair maakte.

De moderne gecentraliseerde staten van de negentiende eeuw hadden behoefte aan een meer uniform en gedetailleerd overzicht van hun gebied. Ook hier was het de belastingheffing die de eerste stoot gaf. In 1811 werd het Kadaster opgericht, waarin van alle percelen in Nederland de eigenaar beschreven stond. Van 1865 tot 1870 verscheen de Gemeente-Atlas van Nederland, waarin Jacob Kuyper alle 1200 gemeenten in kaart bracht, natuurlijk ook Maartensdijk, Westbroek en De Bilt.

De moderne tijd bracht nieuwe technieken. Met satellieten en computers bracht men de grond opnieuw in kaart. Het Global Positioning System (GPS) leidde tot grotere nauwkeurigheid. Los van de atlassen worden ook steeds meer gespecialiseerde kaarten gemaakt zoals voor De Bilt een beleidskaart waarop men opgravingen kan vinden en een planologische kaart waarop je kunt zien waar wel en niet gebouwd kan worden. Het project Open Street Map stelt kosteloos zeer gedetailleerde kaarten ter beschikking, zodat iedereen in principe op zijn telefoon plaatsen en afzonderlijke huizen kan opzoeken en kan navigeren.

De rondleiding door het Online Museum De Bilt begint op https://onlinemuseumdebilt.nl/rondleiding-over-oude-kaarten/