Forteiland als thuisbasis voor planten en dieren

GROENEKAN Fort Ruigenhoek, officieel het ‘Fort op den Ruigenhoekschen Dijk is gebouwd tussen 1869 en 1870 en ligt ten noorden van de stad Utrecht. Het maakt onderdeel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie die van 1815 tot 1940 fungeerde als een van de belangrijkste militaire hoofdverdedigingslinies van Nederland.

Normaal gesproken worden er regelmatig excursies en rondleidingen gegeven op het forteiland. Op het moment van schrijven is het fort echter het decor van het jaarlijkse Tweetakt festival. Toch maakt Tineke Harlaar graag ruimte om ons over het terrein en in het fort rond te leiden. “Als je aankomt lijkt het eigenlijk helemaal niet op een fort”, vertelt Harlaar. “Eigenlijk bestaat het werk uit een serie kleine, betonnen kazematten met ruimte voor één schutter. De wat grotere bunkers zijn schuilplaatsen voor grotere groepen.”  

500 mannen 1 vrouw
Zodra je binnenstapt voel je de betrekkelijke koelte van het gebouw. “Dankzij de manier van bouwen, met muren die qua dikte variëren van een halve- tot wel twee meter, is het gebouw bombestendig”, legt Harlaar uit. Dat wil zeggen; bestand tegen de met buskruit gevulde granaten die tot 1885 in gebruik waren. “Er is binnen in de gebouwen dan ook weinig daglicht omdat er bijna geen ramen zijn.” Om optimaal gebruik te maken van het weinige licht wat binnenvalt zijn de muren wit geschilderd. In de verschillende ruimtes sliepen normaal gesproken zo’n veertig soldaten bij elkaar. De fortcommandant had natuurlijk een eigen vertrek.” In het fort was plaats voor in totaal 500 mannen en één vrouw. “Dat was de vrouw van de fortcommandant. Zij hoefde niet te koken, maar moest wel het beddengoed wassen en de overhemden strijken.”

Buskruit en projectielen
Het bomvrije wachthuis vormt het centrale middelpunt van het fort. Hier bevinden zich, naast logiesruimtes voor manschappen en officieren, ook opslagruimtes voor buskruit en projectielen. Bovenop het metselwerk ligt een dikke laag grond van twee tot drie meter. “Daar kleefden overigens ook nadelen aan. “Doordat het water er langzaam doorheen sijpelt verzamelt het zich op het metselwerk en dringt er langzaam doorheen. Dat maakte de ruimtes klam en vochtig.” Om dit te voorkomen werd door de genie een speciaal afwateringssysteem voor het fort ontwikkeld. “In het midden van het gebouw bevindt zich nog een bijzondere voorziening”, vertelt Harlaar. “Dat is een gietijzeren stormtrap waarlangs de infanterie snel het dak kon bereiken om daar positie in te nemen achter de borstwering rondom. “Aan de Utrechtse kant van het gebouw zitten alle deuren. Daarom was het belangrijk dat de manschappen snel hun posities in konden nemen om dit kwetsbare deel van het fort te kunnen verdedigen.”

Weinig gebruikt
Ondanks de strategische ligging en het belang van het fort is het feitelijk maar enkele keren gebruikt  waar het voor gebouwd is. “De eerste keer was tijdens de Frans-Duitse Oorlog tussen 1870 en 1871” legt Harlaar uit. “In de mobilisatieperiode tussen 1914 en 1918 werd de linie en daarmee ook Fort Ruigenhoek voor de tweede keer voorzien van een volledige bezetting.” De laatste keer vond plaats tijdens het begin van de Tweede Wereldoorlog tussen 1939 en 1940. Grote delen van de loopgraven die de gebouwen onderling met elkaar verbinden zijn er nog altijd en lijken de bezoekers mee te voeren naar een andere wereld.

Biodiversiteit
Na een tijdje in handen geweest te zijn van de Dienst der Domeinen kwam het fort in 1997 in handen van Staatsbosbeheer. “We richten ons op het in stand houden van dit historische monument en willen waar mogelijk de natuurwaarden versterken. Omdat het fort grenst aan het Gagelbos biedt de relatieve rust hier veel mogelijkheden voor flora en fauna.” En niet zonder succes; door de jarenlange sluiting, verschillen in hoogte, en natte en droge gebieden is Fort Ruigenhoek inmiddels de thuisbasis geworden van vele bedreigde planten en dieren. Zo woont er permanent een familie dassen op het fort met vossen als buren, en zijn ook de boommarter en steenmarter op het fort gesignaleerd. Vleermuizen komen juist relatief weinig voor in het fort, waarschijnlijk omdat de gewelven te ‘warm’ voor ze zijn. De hoogstamfruitbomen zorgen voor een bijzonder decor. De goede visstand in de slotgracht trekt veel vogels aan zoals de aalscholver, blauwe reiger en ijsvogels. Die broeden dan ook allemaal op het forteiland.

Tweetakt Festival
In juni en juli is Fort Ruigenhoek het decor van het Tweetakt Festival. Een jaarlijks kunstfestival voor jong en oud met theater- en dansvoorstellingen, muziekoptredens, beeldende kunst, interactieve installaties en games, cabaret en stand-upcomedy.

Info en prijzen
Staatsbosbeheer organiseert regelmatig rondleidingen, waarbij u Fort Ruigenhoek kunt ontdekken. Vanaf eind juli start een nieuwe reeks excursies met de gids. Kijk voor beschikbare data, tijden, toegangsprijzen en meer informatie op: https://www.staatsbosbeheer.nl/uit-in-de-natuur/ontdek-fort-ruigenhoek . U vindt Fort Ruigenhoek aan de Ruigenhoeksedijk 125 in Groenekan, gemeente De Bilt.

Robbert Roos

Gidsen... In vrijwel iedere gemeente zijn bevlogen mensen actief die graag hun kennis delen. In de serie ‘Op pad met de gids’ vertellen zij over dit werk en natuurlijk over ‘hun’ natuurgebied of museum. Tineke Harlaar van Staatsbosbeheer vertelt over Fort Ruigenhoek.